تعدادی از باشنده‌گان ولایت بامیان از سال‌های زیادی به این طرف در مغاره‌های دوره بودایی زنده‌گی می‌کنند. این باشنده‌گان می‌گویند که زنده‌گی در مغاره‌های نمناک بدون امکانات اولیه سخت و دشوار است. مغاره‌نشینان می‌افزایند که از آب آشامیدنی صحی، برق و سایر امکانات رفاهی محرومند و در بسیاری از موارد دچار امراض گوناگون از جمله درد مفاصل، شب‌کوری و زکام مداوم می‌شوند. به گفته آنان، عقرب و سایر خزنده‌گان زهری در مکان‌های نمناک زنده‌گی را برایشان دشوار کرده است.
تعدادی از باشنده‌گان بامیان که از سال‌های زیادی به این طرف در مغاره‌های اطراف بودا زنده‌گی می‌کنند، از امکانات رفاهی و صحی زنده‌گی محروم هستند. تعدادی از این مغاره‌نشینان به دلیل وضعیت نمناک مغاره‌ها و حشرات مضر، به بیماری‌های گوناگون گرفتار می‌شوند.
براساس آماری که در زمان حکومت پیشین منتشر شده بود، حدود ۱۳۰ خانواده در مغاره‌های اطراف بودای بامیان زنده‌گی می‌کنند. ریاست اطلاعات و فرهنگ بامیان در آن زمان گفته بود که مغاره‌نشینان باید اطراف بودا را تخلیه کنند تا از آبدات باستانی و ساحه‌های تاریخی به صورت درست و اساسی محافظت صورت گیرد.
ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت بامیان در زمان حکومت پیشین، ادعا کرده بود که آنان برای نگهداری ساحات باستانی به دنبال تخلیه مغاره‌ها از سوی باشنده‌گان و مواشی آنان هستند. اما در بیش‌تر از دو سال حاکمیت طالبان، تعداد زیادی از مردم دوباره به مغاره‌نشینی رو آورده و اکثریت مغاره‌های بامیان مجدداً محل بودوباش مردم شده که تعداد آنان به ده‌ها خانواده می‌رسد.
شماری از باشنده‌گان بامیان در حالی مجدداً به مغاره‌نشینی در این ولایت رجوع کرده‌اند که به گفته بسیاری از آنان، فقر شدید و بیکاری دوام‌دار، آنان را مجبور به این کار ساخته است.
محمدنادر، یکی از مغاره‌نشینان در نزدیکی بودای صلصال است. او می‌گوید: «در دوران جمهوریت مغاره‌های اطراف ما تقریباً خالی شده بود. برای یک تعداد مردم مستحق سرپناه داده شد و تعداد دیگری هم که می‌توانستند خانه کرایه کنند، بعد از شناسایی کمیته موظف دولتی از مغاره‌ها بیرون کشیده شدند.»
این مغاره‌نشین می‌افزاید که با تسلط طالبان تعداد زیادی از آنان که تعدادشان به صدها خانواده می‌رسد، دوباره به مغاره‌ها پناه آورده‌اند و همه مغاره‌هایی که قبلاً تخلیه شده بود، حالا دوباره پر شده است.
محمدنادر می‌گوید که طالبان دو بار یک شهرک را که به کمک موسسات از طرف ریاست امور مهاجرین و عودت‌کننده‌گان قرار بود، ساخته شود، افتتاح کردند، اما کار عملی این شهرک هنوز شروع نشده است.
او از زنده‌گی مشقت‌بار در مغاره‌های بامیان شکایت دارد و تاکید می‌ورزد که ساکنان مغاره‌ها به امراض گوناگون از جمله درد مفاصل، کمردردی و شب‌کوری مبتلا شده‌اند.
مغاره‌نشین‌های بامیان در حالی از وضعیت دشوار زنده‌گی مغاره‌نشینی شکایت دارند که قبل از این، ملا هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان، کار ساخت شهرک مغاره‌نشینان را که قرار بود به کمک کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهنده‌گان (UNHCR) در ساحه موسوم به تپه جلال ساخته شود، متوقف کرده است.
مغاره‌نشین‌های بامیان می‌گویند که دلیل رجوع مجدد به مغاره‌ها فقر شدید و عدم توانایی پرداخت قیمت زمین برای خانه‌سازی است و آنان نمی‌توانند نان شبانه‌روزی خود را پیدا کنند.
غلام سخی که از کودکی تا پیری در مغاره‌های بامیان زنده‌گی کرده است، می‌گوید: «پدرم در مغاره زنده‌گی می‌کرد و من در طول زنده‌گی‌ام نتوانستم صاحب سرپناه شوم.»
او با شکایت از حکومت‌های گذشته، می‌گوید که مغاره‌نشینان بامیان تبدیل به یک سوژه برای اداره محلی و ریاست امور مهاجرین و عودت‌کننده‌گان طالبان در این ولایت شده است. به گفته او،کمک‌های زیادی به‌خاطر اعمار سرپناه برای مغاره‌نشینان مانند کمک‌های غذایی، پول نقد و البسه، صورت می‌گیرد، اما ریاست امور مهاجرین و عودت‌کننده‌گان آن را حیف‌ومیل می‌کند.
این مغاره‌نشین بامیان با اشاره به منع کار شهرک مغاره‌نشینان از سوی رهبر طالبان، می‌افزاید که انتظار داشت پس از سال‌ها صاحب یک نمره زمین شود، اما بعد از افتتاح، کار این شهرک متوقف شده است.
غلام سخی می‌گوید که با آمدن زمستان مشکلات مغاره‌نشین‌ها افزایش می‌یابد و دسترسی به هیچ یکی از خدمات اولیه زنده‌گی برایشان میسر نیست.
در همین حال، یکی از فرهنگیان بامیان که نمی‌خواهد نامش در گزارش ذکر شود، می‌گوید که کسانی که در مغاره‌ها زنده‌گی می‌کنند این مغاره‌ها را به محل ذخیره هیزم و مواشی خود نیز تبدیل کرده‌اند که این عمل باعث تخریب ساحات باستانی می‌شود.
او با انتقاد از عمل‌کرد طالبان، می‌افزاید که این گروه هیچ‌گونه برنامه‌ای برای ایجاد سهولت در زنده‌گی مردم ندارد و شهرک مغاره‌نشینان که قرار بود توسط سازمان ملل متحد ساخته شود، طالبان مانع اعمار آن نیز گردیده‌اند. این فرهنگی بامیان تاکید می‌کند که دوام این وضعیت در کنار آسیب رساندن به زنده‌گی مغاره‌نشینان، ساحات باستانی و تاریخی را نیز تخریب و از بین می‌برد.
گفتنی است که زنده‌گی کردن در مغاره‌ها، در کنار این که مشکلات باشنده‌گان فقیر بامیان را به‌گونه موقتی رفع می‌کند، اما آسیب‌های جدی به ساحات باستانی وارد می‌کند.
در حال حاضر، هشت محل تاریخی بامیان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان در یونسکو ثبت است که مغاره‌های اطراف بودا، از حساس‌ترین نقاط میراث‌های فرهنگی میباشد.
موسسه علمی – فرهنگی و آموزشی سازمان ملل متحد (یونسکو) طی سالیان گذشته بارها به اداره محلی بامیان نامه رسمی فرستاده و تاکید کرده که اگر مغاره‌های دوره بودایی به‌صورت درست حفاظت نگردد و سیمای فرهنگی این ولایت مطابق ماسترپلان فرهنگی حفظ نشود، این ولایت را از فهرست میراث‌های جهانی حذف خواهد شد.
