فیلم مستند “گذشته ناتمام” ساخته مریم غنی، نگاهی دارد به پنج فیلم ناتمام درافغانستان که بین سالهای ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۲ میلادی فیلمبرداری شدند اما به پایان نرسیدند.
این فیلمها با نظارت و سیاست حکومتهای چپگرا (خلق و پرچم) در افغانستان تهیه شد که به دلیل تغییر حکومتها، مسایل مالی و در مواردی مهاجرت بازیگران ناتمام ماند.
مریم غنی، دختر محمد اشرفغنی، رئیس جمهورافغانستان، یک مستندسازاست و در عین حال درعرصه مولتی مدیا(چندرسانهای)، پروژههای چند منظوره و هنر چیدمان هم کار میکند. او همچنین استاد دانشگاه درآمریکا است.
مریم غنی فیلم “گذشته ناتمام” را با استفاده از مواد آرشیو ملی “افغان فلم” (اداره دولتی سینمای افغانستان) و مصاحبه با چند کارگردان همان فیلمها ساخته است.
“گذشته ی ناتمام” درجشنواره برلین، گوتنبرگ، شفیلد و چند جشنواره دیگر به نمایش درآمده است. جذابیت بخشی از این فیلم در درک مخاطب از سیاست سانسور درحکومتهای تحت حمایت شوروی سابق در افغانستان است و اینکه چگونه برخی فیلمسازان با استفاده ازتجهیزات نظامی و شلیک راکت و گلولههای واقعی فیلم میساختند.
پنج فیلمی که مریم غنی در مستند خود به آنها پرداخته است، عبارت است از فیلم سینمایی “انقلاب ثور/اردیبهشت” به کارگردانی داوود فارانی که حفیظ الله امین یکی از رهبران “کودتای هفت ثور” در آن بازی کرده بود. “الماس سیاه” به کارگردانی عبدالخالق علیل،”کج راه” به کارگردانی جوانشیر حیدری، “گماشته” به کارگردانی لطیف احمدی و “سقوط” به کارگردانی فقیر نبی.
موضوع این فیلمها بر محورحوادث سیاسی، نقش پاکستان در جنگ اطلاعاتی با افغانستان، مسایل جنایی و مواد مخدر، جنگ دولت با مجاهدین و تبلیغات حکومتهای وقت از طریق سینما است. درمیان این آثار، فیلم “گماشته” ازساختار پلیسی و گیشهای برای مخاطب عمومی سینما برخورداراست که سی سال پیش و برای اولین بار به صورت سینما اسکوب در افغانستان فیلمبرداری شده است. لطیف احمدی تدوین این فیلم را انجام داده و اکنون آماده نمایش است.
سینما، ابزارتبلیغات حکومت
در دوره حکومتهای تحت حمایت شوروری سابق در افغانستان، سینما و تولید فیلم مورد حمایت دولتهای وقت بود اما این حمایت نه همراه با آزادی بیان بلکه با اعمال سیاست سانسور و درراستای تبلیغات نظام بود. درآن دوره موسسه دولتی “افغان فلم” مشاور روسی داشت که طرحها و پروژهها از زیر نظر او میگذشت. فیلم “گذشته ناتمام” ضمن یادآوری تلاش فیلمسازان افغان برای ساخت فیلم، به موضوع سانسور و نظارت حکومت در تولید فیلم در آن سالها تاکید کرده که نظامهای کمونیستی به کنترل افکار میپرداختند. فقیر نبی، بازیگرو کارگردان سینما در بخشی از مستند “گذشته ناتمام” میگوید: “فیلمهای آنزمان منبع تبلیغاتی خوبی برای دولتهای وقت بود”.
با آنکه در آن دوره فیلمهای مطرح دیگری، فارغ از منافع سیاسی دولتها و با موضوعات اجتماعی و براساس داستانهای کوتاه و بلند نویسندگان ساخته شد اما حسین فخری، نویسنده و منتقد در گفتگو با مریمغنی در فیلم میگوید: “در دوره حکومتهای خلق و پرچم، از سینما به عنوان یک ابزارسیاسی و ایدیولوژیک استفاده می شد همان طور که درشوروی سابق هم رایج بود”.
راکت و گلوله های واقعی در فیلم
مریمغنی با استفاده از روایت خود فیلمسازان در فیلمش، به موضوعی اشاره میکند که برای مخاطب سینما در دنیا تعجب برانگیزاست. برخی ازفیلمسازان افغان که فیلمهای با موضوع جنگ برای نظامهای خلق و پرچم میساختند، درصحنههای انفجار، از راکت و گلوله های واقعی استفاده میکردند. با آنکه دولت و موسسه افغانفلم میتوانست گلولههای مصنوعی – مشقی و راکتهای تعبیه شده با چاشنی انفجاری بیخطر را برای ساخت فیلم از شوروی سابق یا هند وارد کند اما این کار نشد و سیستمی هم برای رعایت نکات ایمنی نظامی در ساخت فیلم وجود نداشته است. با این حال دولت با در اختیار گذاشتن تمام امکانات نظامی، به ساخت فیلمهای مورد نظر کمک میکرد.
لطیف احمدی، از فیلمسازان پیشکسوت که فیلمبرداری فیلم “انقلاب ثور/اردیبهشت” را انجام داده است میگوید: “دولت حفیظ الله امین و دولتهای بعدی تمام امکانات واقعی نظامی از جنگنده و هلیکوپتر تا تانک و راکت را دراختیار فیلمسازان قرار میداد و ما از وسایل نظامی اصلی استفاده میکردیم”.
جوانشیر حیدری که فیلم “کج راه” او ناتمام باقی ماند، در بخش دیگری از مستند “گذشته ناتمام” به مریم غنی میگوید: “در یکی از فیلمها که ازگلوله واقعی استفاده شده بود، کارگردان فیلم به بازیگر فرعی میگوید که در لحظه گفتن کلمه «اکشن» سرت را پایین بگیر، چون بازیگر اصلی فیر (شلیک) میکند. اما متاسفانه او فراموش کرد که سرش را پایین ببرد و در لحظه گفتن اکشن، در جا کشته شد”.
دسترسی به آرشیو افغان فیلم
فیلم “گذشته ی ناتمام” ارتباط مشترک با آرشیو افغان فلم دارد و این فیلم بدون تصاویرآرشیو امکان ساخته شدن را نداشت. حدود هفتاد درصد از مستند “گذشته ناتمام” را مواد آرشیو ملی “افغان فلم” تشکیل میدهد و سی در صد آن مصاحبه با افراد است.
مریم غنی برای ساخت این فیلم، امکان دسترسی ویژه به آرشیوملی “افغان فلم” را داشته است. مریم درصحبتی با من و در پاسخ به اینکه چگونه امکان دسترسی به این آرشیو به او فراهم شد با لبخند گفت: “من به این دلیل امکان دسترسی داشتم چون مدتی با آرشیو افغان فلم کار کردم و البته برای استفاده از مواد آرشیو در پروژه خودم، طبق قرارداد پول پرداخت کردم”.
مریم اضافه میکند: “در سال ۲۰۱۲ به اتفاق دوستان هندی خودم از شرکت “پدما” ورکشاپ/کارگاه آموزش دیجیتال سازی را در افغان فلم راه اندازی کردم که به پروسه دیجیتالسازی کمک کرد”.
در زمان همکاری مریم غنی با آرشیو “افغان فلم”، ریاست این اداره برعهده لطیف احمدی بوده است و به گفته آقای احمدی، مریم غنی با نامه از سوی وزارت اطلاعات و فرهنگ به “افغان فلم” مراجعه کرد.
“عاشق ساکوماران” از مسئولان شرکت هندی “پدما” در پاسخ به ایمیل من درخصوص نقش مریم غنی درپروژه آرشیو”افغان فلم” نوشته است: “مریم غنی بخشی از گروه ورکشاپ بود و اوعلاقه زیادی به فیلم های “افغان فلم” داشت. اوهمچنین ما (پدما) را با “افغان فلم” آشنا کرد.
معرفی تاریخ تصویری افغانستان روی سایت پدما
مریم غنی میگوید:”قبل از کار تحقیقاتی برای پروژه مستند گذشته ناتمام برای دیجیتال سازی آرشیو “افغان فلم” و آموزش کارکنان آن کمک جذب کردهام.” دوستان هندی او از شرکت “پدما” بخشی از مواد تاریخی آرشیو را دیجیتال کردند اما بعدا بیش از هفتاد فیلم مستند تاریخی، سینمایی و فیلمهای مهم گزارشی از آرشیو ملی “افغان فلم” از سال ۱۹۲۷ تا ۱۹۹۶ میلادی در سایت هندی پدما در دسترس عموم قرار گرفت که اکنون نیز قابل دسترس است. بخشی ازمواد تحقیقی فیلم مستند “گذشته ناتمام” ساخته مریم غنی نیز در این سایت موجود است.
پدما که خودش را به عنوان یک آرشیو عمومی دیجیتال در هند معرفی کرده است، بیش از نود درصد فیلمها و تصاویر اسکن شده موجود در بایگانی آنها متعلق به بخشهایی از هند است. تنها کشور خارجی که بخشی ارزشمندی از تاریخ تصویری آن از طریق این سایت کمترشناخته شده به دسترس عموم دردنیا قرار دارد، افغانستان است.
هر چند مریم غنی بمن گفت که مواد آرشیو “افغان فلم” در سایت “پدما” محدودیت هایی دارد و قابل دانلود نیست اما بخشی از فیلمهای تاریخی افغانستان قابلیت دانلود را دارد.
سایت پدما نوشته است که برای استفاده تجاری و تلویزیونی ازین آثار، میتوانید با مسئول مربوطه در آرشیو ملی افغانستان تماس بگیرید.
نقاط قوت و ضعف در “گذشته ناتمام”
مستند “گذشته ناتمام” از منظر موضوع و پرداختن به پنج فیلم سینمایی ناتمام افغانستان در دوره حکومتهای چپگرا، فیلم قابل تاملی است. بحث سانسور در آن دوره، تلاش فیلمسازان برای ساخت فیلم با وجود ریسکها و اشتباهات فاحش، سرمایه گذاری دولت برای تولید فیلم و نمایش چند فیلم دیده نشده،از جذابیتهای این مستند است. فیلم اما بدون هفتاد در صد تصاویر آرشیو “افغان فلم”، چیزی بسیار جدی و مهمی از منظر سینمایی ندارد و یک مستند متوسط محسوب میشود.
مریم غنی به جز چند مصاحبه در فضای بسته و حفاظتشده داخلی و چند نما از درون ارگ ریاست جمهوری، نتوانسته است دوربین خودش را در دل جامعه و شهر ببرد و در مکان های دیروزی همان فیلمهای آرشیوی، تصویر و مصاحبه بگیرد. فیلم او درحصار ارگ و چند نما از “افغان فلم” باقی مانده است.
اشکال دیگر اینکه برخی جملات فارسی مصاحبه شوندگان به صورت ناتمام و ناقص تدوین شده است و صدای فیلم در هنگام مصاحبه با ولی لطیفی و برخی افراد دیگر، از کیفیت مناسب و یکدست با بخش های دیگر فیلم برخوردار نیست.
موسیقی فیلم توسط قاسم نقوی، آهنگساز پاکستانی – امریکایی ساخته شده که از موسیقی سینتی سایزر کار گرفته است. با آنکه طبله و در مواردی هم رباب با آن ترکیب شده اما فضای موسیقی فیلم بیشتر پاکستانی – هندی است تا موسیقی افغانستان.
تصاویر پایانی فیلم “گذشته ناتمام” قفسههای آرشیو فیلم افغانستان است. چیدمان چند مبلمان پارچه کشیده در ارگ ریاست جمهوری، نمای یکی از سالن های جلسات ارگ، نمای رو به بالا از سقف مجلل و تاریخی و در نهایت تصویر ساختمان آرشیو در ارگ ریاست جمهوری افغانستان.
آنچه در بخش هایی از فیلم “گذشته ناتمام” می توان حس کرد، نوعی ادای احترام به یک دوره از تاریخ سینمای افغانستان است. گذشته ناتمامی که تاریخ آن در فیلمها پر از بزن بزن است و شاید به همین دلیل بخشی نسبتا زیادی از تصاویر انتخابی از پنج فیلم ناتمام، به نمایش بیش از حد اسلحه و انفجار، کشتن و فرار و درگیری اختصاص یافته است.
