رگه‌های نخستین ظهور تیاتر را تاریخ‌نگاران به یونان باستان رسانده اند که در آن زمان تیاتر به عنوان هنری ارزنده، هدایت‌گر و ره‌گشا تبارز کرد.
از این هنر در جشن‌هایی که در یونان باستان رسم بوده، استفاده می‌شده است؛ در نمایش‌های آن روزگار اسطوره‌ها، افسانه‌ها، داستان‌های اجتماعی-انتباهی به خوانش گرفته می‌شد و کسانی که این داستان‌ها را می‌خواندند از خود حرکاتی در می‌آوردند که شکل نمایش را به خود می‌گرفته است.
تیاتر در جریان تاریخِ بشری و در جوامع مختلف فراز و فرودهای زیادی را به تجربه گرفته است. اما، از این هنر همواره به عنوان هنری انسان‌ساز نام‌برده شده است.
جغرافیایی که امروزه به‌نام افغانستان یاد می‌شود نیز مانند سرزمین‌های دیگر از این هنر در قالب‌های گوناگون استفاده برده که از آن زیر نام»مسخره‌های دربار»، «مداحان»، «بساط مداری‌ها» در تاریخ حضور داشته است.
اما، تیاتر به عنوان امروزی آن به باور خان آقا سرور یکی از هنرمندان افغانستانی که در زمینه تیاتیر در افغانستان کتابی نیز نوشته است در قرن بیستم، زمانی‌که با امیر شیرعلی‌خان هنرمندانی از هندوستان آمدند که بیشتر در بخش موسیقی کار می‌کردند. اما، گاهی نمایشات تیاتری نیز انجام می‌داده اند که در زمان سلطنت عبدالرحمن خان و حبیب الله خان نیز نمایشات تیاتر گونه‌یی را به منظور تفریح و سرگرمی مردم در پهلوی بزم‌های موسیقی اجرا می‌کردند که از استاد رحیم‌گل و نبی‌گل در این پیرامون یادآوری شده است.
بعد از این دوره، علامه صلاح الدین سلجوقی زمانی در هرات به صفت آمر اطلاعات و فرهنگ کار می‌کرد با همکاری همکارانش در این ولایت تیاترِ رسمی‌یی را پایه‌ریزی کرد.
تماشای جای؛ نخستین استیژ تیاتر
تیاتری که از آن زیرِ نام -تیاتر روشنفکری- نیز نام برده شده است در زمان حکومت‌داری امیر امان الله خان پایه‌گذاری شد.
این تیاتر بار اول در باغ عمومی پغمان که از آن همانند تیاتر ارینای یونان باستان نام برده شده است، در پای یک تپۀ دورانی ساخته شده بود، در جشن استقلال گشایش یافت.
تماشا جای پغمان که پیش از آن به منظور نمایشات پهلوانی، قچ جنگی و سرگرمی‌های دیگر رایج در آن زمان استفاده برده می‌شد، برای نخستین‌بار به عنوان استیژ تیاتر نمایش اجرا شد.
به نوشتۀ خان آقا سرور نخستین درامه‌یی که در این ستیژ به نمایش گذاشته شد «فتح اندلس» که بر گرفته شده از کتابی به همین نام، میباشد که در آن کارنامه‌های فتوحات پیشوایان اسلام است که توسط طارق بن زیاد نوشته شده است، اجرا گردید.
اما، اسدالله تاج‌زی هنرمند تیاتر در برگ ۹ کتابش که زیر نام «تیاتر در افغانستان از دیروز تا امروز» به نشر رسیده، داستان به میان آمدنِ تیاتر روشنفکران را چنین آورده است: «زمانی که بازیگری به همت امان الله غازی از کوچه‌های شهر به دربار راه کشید به طوری‌که شاه شخصاً از آن حمایت خود را اعلام کرد و بچه‌های اشخاص سرشناس آن وقت در نمایشنامه‌ها سهم گرفتند و سر رشتۀ کار بدست روشنفکران افتاد. به این طریق نمایشات تیاتری خصوصیات و امتیازات ذیل را حایز شد:
بازی تیاتری از بین کوچه‌ها به محل آبرومند انتقال یافت.
از سطح ببینندگان عادی به سطح بینندگان چیز فهم و روشنفکر کشانیده شد.
بازی‌ها از دست بازیگران ابتدایی در دایرۀ بازیگران نسبتاً آزموده و روشنفکر افتاد.
بازی‌ها به جای اسطوره‌ها و روایات، تبدیل گردید به تمثیل دردهای اجتماعی و نا بسامانی‌ها و جلوه دادن خرافات.
خلاصه نمایشات شکل منسجم ره به خود گرفته و از لجام گسیختگی نجات پیدا کرد.
اصول چهره پردازی، استفاده فنی از لایت، دکور و لباس موافق فورم نمایش نیز در تیاتر عملی شد.
جشن‌های استقلال در عصر امان الله خان در پغمان برگزار می‌شد، از این رو شاه خواست در سال ۱۳۰۱خورشیدی سینما تیاتری در پغمان ساخته شود و به مهندسین آلمانی که مصروف ساختمان قصر دارالامان بودند وظیفه داد تا نقشۀ سینما تیاتر را آماده سازند. امان الله خان شخصاً از اعمار تیاتر مراقبت می‌کرده است تا این که برای جشن ۱۳۰۲خورشیدی سینماتیاتر پغمان آمادۀ بهره برداری گردید.
اولین نمایشی که آمادۀ نمایش گردید به نام «مسابقۀ خواب و بیداری» نام داشت که در سه پرده نمایش داده شد. بعداً نمایش دیگری زیر نام»فتح اندلس» بود که در جشن‌های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۳خورشیدی اجرا شدند.
این تیاتر به خاطری تیاتر روشنفکران نام گرفت که بازیگران آن از اعضای معارف و طبقۀ بالایی جامعه بودند. در این نمایشها علی محمد خان وزیر دربار، استاد رشید لطیفی، استاد فرخ افندی، غلام محی الدین انیس و دیگر روشنفکران نقش بازی کردند.
بعد از این روزگار، تیاتر مانند پدیده‌های دیگر در جامعۀ افغانستان دست خوش تحولات گردید؛ در زمان حکومت‌داری ظاهرشاه به تیاتر توجه زیادی صورت گرفت که این روند در زمان جمهوریت داوودخان کم‌رنگ شد. اما، با به میان آمدن رژیم کمونیستی در کشور به این هنر نیز توجه ویژه صورت گرفت و حکومت‌گران کمونیست در تلاش شدند تا با استفاده از تیاتر پیام خود را به مردم برسانند.
در زمان حکومت‌داری مجاهدین در افغانستان چند نمایش محدود ارایه شد که با آمدن حکومت طالبانی بساط همه هنرها برداشته شد.
در سیزده چهارده سال حکومت‌داری پسین نیز توجه آن چنانی به این هنر صورت نگرفت، تنها بخشی که در دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه کابل بود فعال شد و جسته و گریخته نمایش های توسط هنرمندان در سال یکبار اجرا گردید.
جشنوارۀ ملی تیاتر تنها برنامه‌یی که همه ساله از ولایات مختلف در آن تیاترهای درکابل ارایه می‌شود که امسال(۱۳۹۳) هشتیمین دور آن برگزار گردید. اما، هنرمندانی که در آن اشتراک کرده بودند از شیوۀ برگزار و نوع برخورد برگزار کننده گان این جشنواره راضی نبودند.
منابع:
۱-سرور، خان آقا، تیاتر در افغانستان، سال چاپ ۱۳۷۹خورشیدی، پشاور.
۲-تاج زی، اسدالله، تیاتر در افغانستان از دیروز تا امروز، سال چاپ ۱۳۸۹خورشیدی، کابل.
۳-گفت و گو با اسدالله بیسد پدر تیاتر افغانستان، رادیو بی بی سی، ۸جدی ۱۳۸۸خورشیدی،
۴-روزنامۀ ماندگار، شمارۀ ۱۴۰۵، ۱۳۹۳، برگزاری هشتمن جشنوارۀ تیاتر در کابل.
۵-روزنامۀ آرمان ملی، تیاتر در زمان مجاهدین، شماره ۵۸، ۱۳۸۸خورشیدی،
روح الله بهزاد و محمدهارون مجیدی
سایت ماندگار
