از بس به مسألۀ رویت هلال و یا آغاز ماه‌های قمری در سراسر کشورهای اسلامی، به جز افغانستان- به علت نبود نهاد مسؤول در این خصوص- پرداخته شده، که نمی‌دانیم با چه مقدمه یا پیش‌گفتاری به این موضوع بپردازیم. از سوی دیگر اگر آغاز و همین گونه پایان ماه رمضان را صرفأ یک امر فقهی در نظر گیریم، باز هم به دلیل نبود کمیتۀ استهلال در کشور، خیلی از روزه‌داران بیشتر به منجمین اعتماد دارند و به حرف اهل فقه کمتر توجه می‌کنند.
برای این که به همه جوانب این مسأله به شکل درست پرداخته شود، در نخست به شرح ماه و جایگاه آن از نظر ناظر زمینی پرداخته و بعد به شرایط رویت هلال و معیارهای رویت هلال در کشورهای اسلامی مانند عربستان و ایران می‌پردازیم.
ماه تنها همسایه و همدم زمین از گذشته‌ها وسیله یا معیاری برای تعیین زمان در تمدن‌های مختلف بشری بوده و در بعضی از جوامع امروزی برای پیگیری مناسبت‌های آیینی- مذهبی کاربرد گسترده دارد. ماه در جریان ۲۷٫۵ روز در مداری با پنج درجه اختلاف با دایرۀ البروج- مسیر حرکت سیارات به دور خورشید- به دور زمین می‌چرخد. اما به علت حرکت زمین به دور خورشید این مدت‌زمان برای ما در زمین ۲۹٫۵ روز میباشد، بنابر این ماه‌های قمری هرگز ۲۸ یا ۳۱ روز نه بلکه گاهی ۲۹ و گاهی هم ۳۰ روز می‌باشند. ماه در گردش به دور زمین و با توجه به وضعیت قرارگرفتن‌اش نسبت به خورشید در اشکال مختلف – از هلال ضعیف تا هلال افول- در آسمان تغییر شکل می‌دهد و یک دور کامل آن یک ماه قمری محسوب می‌شود.
یعنی بعد از مقارنۀ ماه و خورشید، ماه آهسته آهسته از سمت راست خورشید دور شده و در نتیجه به صورت یک هلال باریک از زمین دیده می‌شود. به علت این که ماه نیز مانند زمین کوه‌ها و بلندی‌های ناهمگون دارد، هلال در اولین ساعات دورشدن خورشید از دید ما شکل نمی‌گیرد و حتا در شرایط ایده‌آل برای رویت هلال ساعت‌ها و بیشتر اوقات یک روز تمام- از یک غروب تا غروب دیگر- باید صبر کرد. با گذشت هر شب؛ یعنی با فاصله‌گرفته بیشتر ماه از خورشید، هلال ضخیم‌تر می‌شود و هر قدر این زاویه میان سه جرم آسمانی- خورشید، ماه و زمین- بازتر شود به همان نسبت ماه در آسمان بزرگتر دیده می‌شود. در شب‌های ۱۲ تا ۱۴، از دید ما، ماه در یک خط مستقیم با خورشید قرار می‌گیرد و در نتیجه کامل دیده می‌شود. ماه با حرکت در مدارش به دور زمین دوباره به سمت خورشید جابه‌جا می‌شود و در نتیجه زاویۀ دید میان سه جرم آسمانی- خورشید، ماه و زمین- تنگتر و ماه از سمت چپ به خورشید نزدیک دیده می‌شود. این گونه است که ماه کامل به سمت هلال افول یا مومی تغییر شکل می‌دهد. به زبان ساده‌تر هلال شب‌های آخر یک ماه قمری، در آسمان صبحگاهی و قبل از طلوع خورشید قرار دارد، در حالی‌که هلال تازه متولد‌شده تا رسیدن به ماه بدر در آسمان شامگاهی و بعد از غروب خورشید دیده می‌شود.
شرایط رویت هلال
حالا که حرکت ماه را در آسمان می‌دانید، به درستی درک کرده اید که هر قدر فاصلۀ زمانی یک مقارنه- سن هلال ماه- زیادتر شود به همان اندازه شرایط رویت هلال راحت‌وآسان‌تر می‌شود. اما این تنها کافی نیست و چندین شرط دیگر هم در موفقیت برای رویت هلال نقش دارند.
اول ارتفاع ماه: برای رویت هلال ماه اول ارتفاع ماه از افق یک شهر یا مکان مهم است و هر قدر فاصله میان افق و جایگاه ماه در آسمان بیشتر باشد به همان میزان شرایط رویت هلال مناسب‌تر و راحت‌تر است.
دوم مدت مکث ماه: در اخترشناسی به فاصلۀ زمانی میان غروب خورشید و غروب هلال تازه‌متولدشده مکث ماه می‌گویند و هر قدر این فاصله بیشتر باشد، هلال مدت زمان بیشتری در افق دید ناظر قرار دارد و زمان بیشتری را برای رویت فراهم می‌کند.
ضخامت بخش میانی هلال تازه‌متولدشده: وقتی صحبت از هلال می‌شود، در ذهن مخاطب یک کمان یا شکل منحنی مجسم شده که وسط آن نسبت به لبه‌های آن ضخیم‌تر است. اگر همه بخش‌های یک هلال ضخامت یکسان داشته باشد در آن‌صورت به آن هلال نه بلکه نیم‌دایرۀ کوتاه گفته می‌شود. ضخامت بخش میانی هلال ماه در اخترشناسی بر اساس دقیقۀ قوسی محاسبه می‌شود. یعنی اگر کل آسمان ۳۶۰ درجه باشد، هر درجۀ آن ۶۰ دقیقه و هر دقیقۀ آن ۶۰ ثانیۀ قوسی را تشکیل می‌دهد. بنابرین هر قدر درجۀ جدایی خورشید و ماه در آسمان بیشتر باشد، به همان میزان بخش میانی ماه به نظر ما در زمین ضخیم‌تر دیده می‌شود و در نهایت هلال درشت‌تری را شکل می‌دهد.
تجربۀ بشری نشان داده که حتا با وجود بهترین شرایط- داشتن این معیارها- برای رویت، تا کنون کسی موفق به رویت هلال در اولین ساعات شکل‌گیری هلال ماه نو نشده و هر اخترشناسان تلاش دارد تا رکورد این رقابت آسمانی را به نام خود ثبت کند.
جوانترین هلالی که با چشم غیرمسلح رویت شده- البته بنا به ادعا- به استفان جیمز او میارا (Stephen James O’Meara) تعلق می‌گیرد که در ماه می ۱۹۹۰ میلادی توانسته هلالی که ۱۵ ساعت و ۳۲ دقیقه عمر داشت را با چشم ببیند.
رکورد رویت هلال به وسیلۀ یک دستگاه به آقای محسن میرسعید تعلق دارد. او در سال ۲۰۰۲ ماهی را که ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه عمر داشت به وسیله دستگاه اپتیکی رصد کرد.
حالا با توجه به این معیارها هنوز هم مشکل رویت هلال و آغاز ماه‌های قمری پا برجاست و جدا از اختلافات بر سر تعیین رویت هلال به عنوان یک امر صرفأ فقهی یا صرفأ نجومی، رویت هلال در روز اول بی‌نهایت سخت و دشوار و حتا می‌توان گفت «ناممکن» است.
کشورهایی که رویت هلال را برای تعیین مناسبت‌های دینی معیار قرار داده اند، در سال‌های اخیر استفاده از تلسکوپ و دوربین دو چشمی را نیز مجاز دانسته اند. در ایران کمیتۀ رویت هلال مقام رهبری مسؤول تعیین آغاز ماه‌های قمری است و حتا در این سال‌ها به رصدگران اجازه داده تا در روز هم برای رویت هلال از تلسکوپ و دیگر ابزار اپتیکی استفاده کنند. به گونه دیگر رویت هلال در ایران به یک امر تجربی بسیار فعال و تخصصی برای اخترشناسان تبدیل شده است.
دیدگاه فقهی برای رویت و اعلان ماه‌های قمری بر چهار شرط استوار است:
خود انسان ماه را ببیند
دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده اند
سی روز از ماه پیش تکمیل شده باشد
حاکم شرع یا دادگاه همان کشور اعلام کند که فردا اول ماه است
اما نباید فراموش کرد که بر اساس گفتۀ فقها، اعلان رویت هلال در یک شهر تا شهر دیگر که ۵۰ کیلومتر دورتر باشد صدق نمی‌کند. بنابرین در افغانستان حتا اگر معیار برای آغاز ماه‌های قمری را رویت در نظر بگیریم، باز هم رویت هلال در کشورهای همسایه- در ایران- نمی‌تواند معیار درست فقهی محسوب شود.
معیار رویت هلال در کشور عربستان سعودی یا بنابر تقویم «ام القراء» تا کنون چندین بار تغییر کرده تا خطاها و سردرگمی‌های موجود در آغاز ماه‌های قمری کمتر شود. اما اساسی‌ترین شرط برای آغاز ماه‌های قمری در عربستان تشکیل‌شدن مقارنۀ ماه و خورشید است. به زبان ساده‌تر اگر در شامگاه امروز ماه در آسمان مکه بعد از خورشید غروب کند، فردا آغاز ماه نو محسوب می‌شود. به این معنی که این معیار بر اساس رویت‌پذیری نه بلکه بر اساس محاسبۀ سن ماه تعیین می‌شود. به گونه مثال ماه برای آغاز رمضان امسال روز یک‌شنبه ساعت ۷:۲۹ دقیقه بامداد به وقت کابل متولد شد و عصر همان روز در افق هیچ کشور اسلامی‌یی به شمول عربستان قابل رویت نبود، اما عصر همان روز در کابل اعلان شد که بر اساس تقویم ام القراء، فردا دوشنبه اول ماه رمضان است.
از سوی دیگر اگر چه فقها معیار تعیین ماه را بر اساس قرآن، سنت، حدیث، عقل و اجماع می‌دانند، اما نظر فقها هرازگاهی تغییر می‌کند و همچنان این دیدگاه‌ها در هر کشور متفاوت است. اگر عقل و اجماع را به عنوان اصول معتبر در تعیین ماه در نظر گیریم، رویت هلال حتا با چشم مسلح امر درست و صحیح برای آغاز ماه قمری نیست. زیرا تجربه نشان داده که اگر در شامگاه یک روز نتوانیم هلال را رویت نماییم، ناگزیر هستیم تا فردا عصر/ غروب خورشید در روز بعد صبر کنیم و باز هم اگر شرایط رویت هلال میسر نباشد در آن‌صورت سردرگمی برای رویت هلال بیشتر می‌شود و هر فقهی می‌تواند با استنباط به حدیث و یا با رجوع به اجماع تصمیم متفاوت بگیرد.
در یک نتیجه‌گیری می‌توان چنین استنباط کرد که رویت هلال در هیچ کشور اسلامی صرفأ یک امر فقهی و بدون استفاده از ابزار نجومی صورت نمی‌گیرد، زیرا ناگزیر هستند برای رویت هلال تازه‌متولدشده از ابزار اپتیکی مانند تلسکوپ و دوربین دو چشمی استفاده کنند. از سوی دیگر چون فرصت رویت برای هلال تازه‌متولدشده پس از غروب خورشید کمتر از ۴۰ دقیقه تا ۱ ساعت است، در آن صورت چطور می‌توان معیار را رویت هلال پذیرفت، در حالی‌که هلال در افق وجود داشته، اما موفق به رویت آن نشده ایم. از سوی دیگر رویت هلال فقط در محدوده یا افق یک شهر یا نهایتأ یک کشور محدود میباشد و نمی‌توانیم هلال رویت‌شده در کشورهای همسایه را برای خود به عنوان معیار فقهی قبول کنیم.
با این حساب از آن‌جایی که هیچ کشور، گروه یا انجمن اسلامی نتوانسته این اختلاف میان مسلمانان جهان را حل کند، ما نیز ناگزیر هستیم با این اختلاف به عنوان یک امر طبیعی برخورد نماییم و هر دو گروه- پیروان رویت هلال و پیروان سن ماه- را یکسان حق به جانب بدانیم. حالا شما خود حدیث مفصل خوانید از این مجمل.
یونس بخشی اخترشناس
منبع : سلام وطندار
