نوروز در افغانستان؛ از سمنک تا جشن گل سرخ

کابل/۲۹حوت/فرهنگستان
نوروز سرفصل کتاب سبز زندگیست، که هر سال شور حیات را در گوش جهان هستی با ترنمی دلنشین می نوازد از این روز در کشور ما با رسوم و عنعنات مختلف استقبال می شود.
از جمله سفره هفت سین، پختن غذای های مختلف، دید و بازدید دوستان، اسپند دود کردن، کوزه شکستاندن یا بلا گردانی، تخم مرغ جنگی، رفتن به دامنه کوه ها، تهیه لباس نو و میله سمنک می‌باشد.
در افغانستان اکثر خانواده ها بجای چیدن خوان هفت سین، چلو با سبزی و مرغ می پزند و این خوراک را بعنوان آغاز خوشبختی در طول سال جشن می گیرند.
آتش بازی، آماده کردن هفت میوه، حنا ماندن و سرمه کشیدن از رسم های معمول شب اول سال نو است.
سرمه کردن اعضای خانواده در شب نوروز رسوم های مقدس شمرده می‌شود، مادران این کار را یک وجیبه میدانند. مردان و زنان نیز ازین کار لذت می برند زیرا به زیبایی شان می افزاید.
مروه که باشنده امام صاحب ولایت کندز است می گویید که دراین شب تا تحویل سال، مادر کلان ها و پدرکلان ها برای دختران و نوه های خود قصه خوانی می کنند و به بازی های همچو بو بوی گل چی، پادشا دزدک و دره جنگی می پردازند.
در همین روز مردم علاوه از میله عنعنوی و صحرا گشت، جهت یادبود رفته گان و بزرگان خویش به هدیره ها و مزار ها نیز رفته اتحاف دعا و خیرات می کنند.
روز اول سال نو در ولایت بلخ بنام میله “گل سرخ” یاد می‌شود و در این روز مردم از ولایت‌های مختلف افغانستان به شهر مزارشریف رفته و برای زیارت به آرامگاه حضرت علی (رض) می‌روند. پس از بلند کردن جهنده مولا علی؛ مهمان‌های که از سایر ولایت‌ها و خارج از کشور به این ولایت آمده‌اند به دامنه‌های کوه رفته و به شادی و سرور می‌پردازند.
ماهی بریان و جلبی یکی از رسوم خاص دیگر مردم افغانستان است که تنها منحصر به کسانی است که نامزد باشند و داماد مکلف است که دراین روز (خنچه) را ترتیب داده و علاوه از انواع شیرنی ها و میوه جات، ماهی بریان شده و جلبی را نیز به خانه عروس می برند تا خویشاوندان عروس از ان مستفید شوند.
زنان نیز (گندم بریان) و (خجور) که بنام (روغن هم جوشی) یاد هم میشود می پزند اما حالا بجای گندم بریان تخم جوشانده آماده می‌کنند و انرا در گوشه دستمال ابریشمی بغچه نموده و برای کسانی که تازه نامزد شده اند هدیه می‌دهند.
زنان افغان در آستانه‌ نوروز با شستن فرش‌ها و گردگیری خانه‌ خود تلاش می‌کنند تا پاکیزگی و نشاط را در آستانه بهار در خانه به وجود آورند.
تزیین و رنگ خانه برای استقبال از بهار از دیگر رسوم افغان‌ها در روزهای آخر زمستان است و مردها در افغانستان تلاش می‌کنند تا در آستانه نوروز وسایل خانه خود را نو کنند.
غذاهای ویژه برای روزهای نوروز معمولا غذای سبزی چلو در شب سال نو هجری شمسی تهیه می شود، نانوایی ها نیز دراین روزها نوعی کلچه می پزنند که به آن کلچه نوروزی می گویند و فقط در نوروز پخته می شود.
سمنک نیز یکی از میله های بهاری است که زنان و دختران ۲۰ روز پیش از نوروز، دانه‌های گندم را برای جوانه زدن خیس می‌کنند. یک یا دو شب پیش از شب نوروز، برنامه پختن سمنو آغاز می‌شود. زنان و دختران خانواده و نزدیکان یک جا جمع می‌شوند و ضمن هم زدن سمنو، شب را با آواز و سرود سپری می‌کنند.
زنان کهن سال با گندم ها جوانه زده فال دختران جوان شان را می بیند.
روز دوم سال نو روز دهقان است، از زمانی که یما پادشاه اغاز سال نو را با پیامد بهار جشن می گرفت، همه دهقانان ، باغبانان و مالداران با بیرون کردن امتعه زراعتی خود، این روز را گرامی می داشتند.
زنان نیز برای این روز به گونه خاص آمادگی می گیرند.
مروه اضافه کرد، دختران اهالی امام صاحب ولایت کندز، چشمان شان را سرمه کرده، ابرو هایشان را وصمه می کنند، موهای شان را می بافند و بخاطر سلامتی خود لباس نو می پوشند. تعدادی از زنان و دختران دختران جوان از پارچه های زرفشان، ارغوان و مرمر لباس شامی آماده کرده می پوشند. عده ای از زنان و دختران در این روز دوست دارند لباس افغانی بپوشند و به همین خاطر یک یا یک و نیم ماه پیش برای آن یخن گوناگون از جمله گراف، سنجاف، گلدوزی، پخته دوزی را هم برای خود شان و هم جهت فروش آماده می کنند.
زنان ترکمن این اهالی نیز یک یا دو ماه پیش از سال نو گلیم و قالین بافی را شروع می کنند در روز میله دهقان ان را با سایر صنایع دستی خود به نمایش می گذرانداکثر زنان ۵۰ فیصد قالین یا گلیم را می بافند پس از جذب مشتری و دریافت پول آن را تکمیل می کنند.
اکثر زنان در دهکده ها روز اول سال نو را با دف زنی و آواز خوانی سپری می کنند.
در روز اول سال نو تا ختم آن تلاش می‌کنند، کسی از پیش شان آزرده یا رنجور نشود، چیزی از پیش شان گم نشده، امانت خیانت نشود زیرا باورمند هستند هرگاه در این روز ناراحت شود یا کسی را ناراحت کنند تا ختم سال همین روند تکرار خواهد شد.

مادران در این ایام موهای فرزندان خود را قیچی کرده و در آب می انداختند.
قطع نمودن موهای فرزندان یکی از رسوم نوروز بود که اکنون در افغانستان رایج نیست. در گذشته ها این رسم بعنوان اینکه خداوند فرزندانشان را از بلا ها و مصیبت ها در امان خود نگهدارد، پیروی می‌شد. البته گرفتن ناخن و قطع مو همزمان صورت می گرفت.
اما در بغضی ولایات مثل ولایت کندز قطع مو گرفتن ناخن یا رخت شستن از زشت ترین کار ها محسوب می شود و ممنوع می‌باشد. قابل ذکر است این رسم ها هیچگونه وجه مذهبی و دینی ندارد و جز عنعنه مردم در بعضی از نقاط افغانستان موجوداست.
از دیگر رسوم نوروزی متداول در شمال افغانستان «سبزه لگد» است. شاید این رسم شبیه به همان سبزه گره زدن باشد. اما در شمال افغانستان به آن سبزه لگد می‌گویند.
زنان و دختران، لباس های جدید فاخر بهاری را را بر تن نموده به دامنه های کوه های خیرخانه، تپه مرنجان، قرغه، تپه های ریشخور، زیارتگاه و تپه شهید محمد داوود خان،دامنه های کوه چهلستون، و دامنه کوه بادام باغ به گشت و گذار می پردازند.
در این ایام سبزه ها نو رس و تازه اند و دشت ها و وادی ها رنگ طراوت و شادابی را بخود می گیرد، دختران بازهم فال و سرنوشت خود را با بستن و یا گره زدن سبزه ها رقم زده و این شگون را نیک می شمردند. دراین ایام دختران در حلقه های جمعی به صحرا و دشت ها می روند و با نیتی که دارند، سبزه های را گره می زنند. این رسم بسیار اندک در مناطق شمالی افغانستان معمول است. و فعلا آن را مردم خلاف اعتقادات خود می داند و چندان طرفدار ندارد.
برخی ها معتقدند بزرگداشت این روز و ادای رسوم عنعنات آن به بهبودی سلامت روان نیز می افزاید.
ذکرالله فایق استاد دانشکده روان شناسی دانشگاه کابل می گوید که نوروز یک جشن تاریخی، باستانی و فرهنگی حوزه تمدنی فارسی گویان افغانستان و کشور های همجوار آن است. تجلیل از این روز همان گونه که تاریکی بر روشنی، سرسبزی بر سفیدی برف زمستان پیروز می‌شود، تاثیری عمیقی بالای سلامتی دارد.
این جشن از هزارن سال به این سو در افغانستان بزرگداشت می شود، هرگاه موانعی در برابر این فرهنگ کهن قرار گیرد باز هم باز هم تجلیل خواهد شد چون صد ها انسان منتظر گرفتن انرژی از این جشن هستند.
از سوی هم در طول سال انسان با مصروفیت های که دارد کمتر می توانیم به دیدار اقارب و دوستان برویم و به صورت گروهی به تفریح بپردازیم و این روز به ما کمک می کند و باعث ارتقای سلامت روان ما می شود.
در ۲۰ سال گذشته، جشن نوروز به گونه رسمی از سوی دولت‌های پیشین افغانستان در شهر مزارشریف برگزار می‌شد.
در جشن نوروز، مردم توقع داشتند پیام‌های جدیدی از رییس جمهوری و مسوولان ارشد دولتی بشنوند و رهبران دولت نیز برنامه‌های خود را برای سال پیش ‌رو، در جشن نوروز اعلام می‌کردند.
اکنون که طالبان با حرام دانستن تجلیل از جشن نوروز، تلاش دارند یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی و تاریخی مردم افغانستان را از زندگی آنان حذف کنند.
معزالدین احمدی رییس اطلاعات و فرهنگ ولایت بدخشان در پاسخ به پرسش خبرنگار رادیو دری مبنی بر اینکه آیا از نوروز ۱۴۰۲ گرامیداشت به عمل خواهد آمد یانه، گفت: «این روز، روز تولد جمشید زرتشت است و گرامیداشت از آن حرام می باشد.»
وی افزود: «گرامیداشت از نوروز هیچ بنیاد دینی ندارد و تجلیل از این روز از منظر دینی مردود و حرام است. پوشیدن لباس نو به مناسبت نوروز و رفتن به خانه دوستان و خویشاوندان بابت تبریکی آن، بنیاد دینی ندارد و حرام است.»
زهره نام (مستعار)که وکیل مدافع است می گویید ما در تاریکی محض به سر می بریم روز نو برای ما وقتی است که حقوق اساسی ما که تحصیل و کار است برای ما داده شود.
ما نوروز نداریم روز ما دیریست که تاریک و آسمان قلب ما بارانی است.
شمسیه (نام مستعار )داکتر نسایی ولادی در یکی از شفاخانه های دولتی، روزما نو می شود اما دل های ما هنوز هم بابت زن بودن تیره و تار است، من هیچ علاقمندی به تجلیل ازین روز ندارم زیرا امروز زنان از حقوق اساسی خود محروم هستند امروز زنان افغان بدترین روز ها را سپری می‌کنند، امتحان نهای داکتران گرفته نشده، سال نو می‌شود اما نمی دانم آیا بازهم دختران می تواند به درس و تحصیل خود ادامه بدهد یا خیر و این واقعا برایم درد آور است. اکثر زنان و دختران بابت محدودیت های وضع شده وظیفه های شان را ازدست دادند، این واقعا روحا و روانا زنان را متاثر کرده، و این درد، درد مشترک همه ما زنان است

بهشته عرب- فرهنگستان