کابل/۱۰دلو/فرهنگستان
در فرهنگ مردم آریایی چهار جشن مهم دیده می‌شود که هر کدام از آن با یکی از عناصر چهارگانه ( آب، آتش، باد و خاک ) ارتباط دارند. متاسفانه برخی از این جشن‌ها در طول تاریخ به بوتۀ فراموشی سپرده شده اند.
اما برخی از آن‌ها از قدیم تا کنون میان مردم رایج بوده است. جشن سده نیز یکی از جشن‌های زیبا و زمستانی است که به عنصر آتش مرتبط است. این جشن هرچند در طول تاریخ به دلیل عوامل اجتماعی و فرهنگی فراموش شده‌است، نور و روشنایی هستۀ اصلی جشن سده را تشکیل می‌دهد. در جشن سده که به باور مردم شناسان و فولکلورشناسان؛ نور خورشید چهل روزه شده و از اوج سردی چهل روز و شب زمستان عبور کرده و نجات یافته است مردم آریایی، گلخن و آتش روشن می‌کنند تا به پیش‌واز خورشید چهل روزه بروند. جشن سده در حقیقت ادامۀ جشن یلدا است که در شب یلدا و نور خورشید متولد می‌شود و در جشن سده از نیروهای اهریمنی نجات می‌یابد، قدرتمند می‌شود و نورش تمام جهان را فرا می‌گیرد. و آهسته آهسته خورشید به نوجوانی قدم می‌گذارد که وقت کشت و کار و نوروزی است.
جشن سده چیست؟
از مهم‌ترین جشن‌های زرتشتیان است که در تاریخ دهم دلو برگزار می‌شود. در این جشن زرتشتیان به ستایش اهورامزدا و پایکوبی می‌پردازند و همراه با آن، عده‌ای نیز به نواختن ساز مشغول می‌شوند. در این جشن باستانی خواندن شاهنامه و نقالی نیز رواج دارد. جشن سده در گذشته به‌همراه جشن‌های نوروز و مهرگان، از مهم‌ترین مراسم در مناطق آریایی نشین‌‌ها بوده است؛ گرچه امروزه این مراسم را با گستردگی قدیم برگزار نمی‌کنند، برای زرتشتیان در همه نقاط جهان، این جشن اهمیت خود را حفظ کرده‌است.
جشن سده را با نام جشن آتش یا جشن زمستان نیز می‌شناسند و در بعضی نقاط کشور از این جشن با نام «سده سوزی» یاد می‌شود. مهم‌ترین نشانه جشن سده، آتش است و زرتشتیان آتش را به نشانه قدرت و عظمت اهورامزدا برپا و همگی در جمع کردن هیزم برای روشن کردن آن، مشارکت می‌کنند. آتش نقش قابل‌توجهی در تمام جشن‌ها و مراسم زرتشتیان دارد و پیروان این دین احترام زیادی برای آن قائل هستند. از دیگر مشخصه‌های برگزاری جشن سده، جمع شدن زرتشتیان در کنار هم و نزدیکی افراد به یکدیگر است. در گذشته بر فراز بام خانه‌ها و در نقاط بلند شهر و روستا آتش روشن و این جشن را با شادی و رقص برگزار می‌کردند.
در زمان اجرای مراسم جشن سده، موبدان و روحانیان زرتشت، گات‌ها را می‌خوانند و به دعا و نیایش مشغول می‌شوند. اجرای رقص‌های آیینی و سرودهای ملی نیز بخشی دیگر از رسوم مربوط به جشن سده را تشکیل می‌دهند. برای شرکت افراد مختلف با دین‌های متفاوت در این جشن محدودیتی وجود ندارد؛ اما رعایت سنت‌های متداول زرتشتیان در زمان برپایی آیین مذهبی آن‌ها، احترام به عقاید زرتشتیان و از ملزومات است.
درباره وجه تسمیه جشن سده روایت‌های مختلفی وجود دارد. یک روایت به ارتباط جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره می‌کند و روز دهم بهمن را صدمین روز پس از شروع فصل سرما از ابتدای آبان ماه می‌داند؛ زیرا در گذشته اول عقرب را زمان شروع فصل سرما می‌دانستند. از طرف دیگر از ۱۰ دلو تا اول بهار نیز ۵۰ روز و ۵۰ شب باقی مانده است که روی هم ۱۰۰ می‌شوند. در این نظریه به‌دلیل بلند شدن روز و شب از تاریخ دهم دلو به بعد، روز و شب را جداگانه شمارش می‌کنند.
بسیاری از روایت‌ها ریشه در شاهنامه فردوسی دارند و بر مبنای داستان‌های حماسی این کتاب شکل گرفته‌اند. بنابر یکی از داستان‌های شاهنامه، هوشنگ شاه پیشدادی در تفرج صحرایی‌اش برای دفاع از خود سنگی آتش‌زا به‌سمت ماری پرتاب کرد و برای نخستین بار جرقه آتش کشف شد و کنترل آن به دست انسان افتاد. بنابر روایت‌های موجود، این داستان در زمان جشن سده اتفاق افتاده است و روز دهم دلو ماه را روز کشف آتش می‌دانند. به همین دلیل جشن سده را به‌منظور چیرگی آتش بر اهریمن برگزار می‌کردند و آتش از عناصر اصلی این جشن به شمار می‌رود. چند بیت از شعر فردوسی در شرح داستان به این شرح است:
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ فروغی پدید آمد از هر دو سنگ
سده نام آن جشن فرخنده کرد یکی جشن کرد آن شب و باده خورد
ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار
روایت دیگری نیز وجود دارد که تعداد فرزندان نخستین آدم در این روز به ۱۰۰ رسیده است و به همین دلیل این روز را زمان جشن سده نامیده‌اند. در درستی هیچ‌کدام از نظریه‌های گفته شده نمی‌توان یقین داشت؛ اما روایت‌های بالا مهم‌ترین موارد مطرح شده توسط تاریخ‌پژوهان از برگزاری و وجه تسمیه جشن سده هستند.
جشن سده در افغانستان
یکی از نواحی‌ای که جشن سده را برگزار می‌دارند، ناحیه کوهستانی وخان در پامیر (شرق افغانستان) است. در این مناطق کهنسال و روستاهای پیرامون آن، جشن سده با شکوه فراوان برگزار می‌شود. چشم‌انداز در آغاز شامگاه دهم ماه دلو و شادی و آوازخوانی مردم و جوانان، بسیار زیبا و دیدنی است. بر بام خانه ها و بر فراز کوه‌های اطراف، آکنده از بوته‌های فروزانی است که آتشباران و چراغانی می‌کنند. هیزم این مراسم از بوته خاصی فراهم می‌شود که به نام محلی جشن، «سـرِه» نامیده می‌شود. مردم منطقه از چند روز پیش از سده به گردآوری این بوته می‌پردازند.
در زمان آریایی‌ها جشن سده از مهم‌ترین مراسم مردم افغانستان به شمار می‌رفته است و تا پیش از اسلام، باشکوه بسیار آن را برگزار می‌کردند. بنابر مدارک تاریخی موجود، جشن سده در دوره‌های پس از اسلام هم برگزار می‌شد و در حال حاضر نیز در کمتر مناطق افغانستان برگزار می‌شود؛ گرچه درباره شیوه برگزاری و جزئیات این جشن در گذشته، در هیچ سند تاریخی اشاره مستقیمی وجود ندارد.
برگزاری جشن سده در میان زرتشتیان با انجام رسوم زرتشتی و خواندن گات‌ها و انجام مراسمی توسط موبدان زرتشتی انجام می‌شود. لباس شرکت‌کنندگان سفید است و موبدان با روبندهای سفید دهان خود را می‌پوشانند؛ زیرا آتش را پاک و نفس آدمی را باعث آلودگی آن می‌دانند. موبدان زرتشتی با در دست گرفتن مشعل‌ها و با همراهی جوانان سفیدپوش، در حال خواندن دعا و نیایش و متن اوستا، سه دور، دور آتش می‌گردند و سپس آن را روشن می‌کنند. هم‌زمان با زبانه کشیدن شعله‌های آتش، مردم به جشن و پایکوبی می‌پردازند.
گرچه جشن سده مانند جشن نوروز در کشور‌های آریایی نشین برای ثبت جهانی به یونسکو فرستاده شده‌اند و جهان از برگزاری همچون ارزش ها استقبال می‌کند، اما شوربختانه این مراسم جایی در تقویم رسمی ما ندارند و طالبان آن‌را مغایر ارزش های اسلامی می‌دانند. با توجه به این‌که امروزه جشن‌های غربی کریسمس، ولنتاین و هالووین در کشور‌ها با شدت وحدت برگزار می‌شوند که با تاریخ و فرهنگ شان هیچ نسبتی ندارند، امید است تا با نگهداری ارزش های فرهنگی، این‌گونه جشن‌ها دوباره برگزار شوند تا هم شادی و نشاط اجتماعی به جامعه افغانستان تزریق گردد، هم فرهنگ و هویت ما و نیاکانمان حفظ و ترویج شود و در مواجهه با فرهنگ غربی و بیگانه چیزی برای ارائه به مردم داشته باشیم.
خبرنگار فرهنگستان از کابل
سمیع صدیقی
