کابل/۳۰قوس/فرهنگستان
شب یلدا به تعبیر مردم افغانستان شب آغاز«چله» در فرهنگ این کشور از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده که در این شب به رسم پیروزیروشنایی برتاریکی، طولانی ترین شب سال را باقصه های تاریخی، خواندن شاهنامه، خوردن میوه های تازه به ویژه هندوانه و انار سحر میکنند تاخود شاهد پیروزی روشنایی بر تاریکی باشند.
یلدا که به تعبیربرخی کارشناسان مسائل فرهنگی افغانستان به معنی دراز و طولانی است،ازجمله جشن های باستانی این مرز و بوممحسوب می شود که مانند نوروز، جشن سده و مهرگان در کشورهای منطقه تجلیل می شود.
در افغانستان اگرچه ادامه جنگ های داخلی تاثیری بدی بر فرهنگ ها وسنت های دیرینه و با ارزش این سرزمین گذاشته و اثرات جنگروان مردم این کشوررا آشفته کرده است اما هنوز هم افغان ها از این شب به معنی سنت کهن خویش تجلیل کرده و برنامه های ویژه ایرا انجام می دهند.
براساس روایت های تاریخی این شب، درفرهنگ کهن افغان ها نیز جایگاه ویژه داشته که کارشناسان فرهنگی افغانستان از آن چنین یادآوری میکنند.
«صاحبنظر مرادی» کارشناس مسائل فرهنگی ـ تاریخی افغانستان به ایرنا گفت: شب یلدا همانند جشن نوروز، سده و مهرگان یکی ازپرشکوه ترین جشنها و مناسبتهای تاریخی و فرهنگی افغانستان است.
وی گفت: در بین «زرتشتیان» سفره شب یلدا شامل میوههای تازه و خشک بود که به افتخار پیروزی ‘اهورا مزدا براهریمن‘ و یا غلبه روشنایی بر تاریکی ترتیب مییافت.
وی گفت:شب یلدا درازترین شب سال است ویلدامعنی دراز نیز می دهد و تاریخچه این شب را به تولد حضرت عیسی نیز مرتبط می دانندو مسیحیان این شب را بهعنوان تولد عسیی مسیح جشن میگیرند.
وی گفت افغان ها این شب را با خوردن میوه های تازه مانند هندوانه و انار و آجیل جشن می گیرند و مقوله وجود دارد که کسی اگر درشب یلدا هندوانه مصرف کند از گرمی تابستان در امان می ماند و تشنه نمی شود.
به باورمرادی، از سوی دیگر این شب سمبولیک و نمادین نیز است که دراز ترین عمر سیاهی به پایان می رسد و بعد از این روزهای درازو نور و روشنی بر ظلمت و تاریکی پیروز می شود.
به گفته وی در این شب از محصول دست رنج کشاورزان نیز قدردانی صورت گیرد که استفاده از هندوانه به همین معنی است که دستاوردکشاورزان را پاس بدارند وهمچنین با مصرف هندوانه پایان خزان را خبر می دهد که دیگر فصل رویش و تولید محصولاتکشاورزان به پایان رسیده است.
مرادی گفت که این شب در صفحات شمال افغانستان نسبت به دیگر استانها به گرمی بیشتر تجلیل می شود و مردم این سرزمین در شبیلدا گردهم جمع شده، افراد مسن و با تجربه برای دیگر افراد از جمله کودکان قصه و افسانه های شرین بیان می کنند و برخی شهنامه و«حمله حیدری» می خوانند و به شب زنده داری می پردازند تا زمانی که سیاهی در پیش چشمان شان جای خود را به روشنایی تعویض کند.
به گفته مرادی یلدا در کشورهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان و ایران با شوق و علاقه ویژه و به گرمی تجلیلمی شود.
تاریخ تجلیل از این شب به ۵۰۲ سال قبل از میلاد میرسد. برخی آن را به هفت هزار سال پیش برمیگرداند. فرهنگ تجلیل از شب یلدادر کشورهای افغانستان و ایران از قدیم تا کنون رواج دارد. به همین خاطر به تاریخ ۹ قوس ۱۴۰۱تجلیل از شب یلدا به نام افغانستان وایران ثبت یونسکو شد. با این که تجلیل از این شب در کشورهای دیگری چون پاکستان، تاجیکستان، روسیه، جاپان، کره، آفریقا و … نیزبه گونههای مختلف انجام میشود اما دو کشور افغانستان و ایران آن را با شکوه بیشتری تجلیل میکنند.
شب یلدا/ شبچله در میان مردم ولایتهای مختلف رواج دارد. در اینجا رسم و رواج برخی از مناطق و ولایتها را در تجلیل از شب یلدامرور میکنیم.
شب یلدا در بامیان
عبدالعلی شفق، شاعر، نویسنده و فعال فرهنگی ولایت بامیان می گوید :«درشبچله اهالی قریه در خانه یک بزرگ قومی جمع شده بهحملهخوانی و شهنامهخوانی میپردازد. بزرگان و سالمندان خاطرات زیادی از شبچله و تجلیل آن را سینه به سینه نقل میکنند. درگذشتهها بازیهایی چون: بجول بازی، کتار، شیروبز، بیتخوانی، افسانهگویی… مروج بود. شاعران محلی و نوازندگان، برنامههای متنوعفرهنگی و سرگرمی داشتند.»
حیاتالله رهیاب، نویسنده، باشند ولسوالی پنجاب این ولایت، از تفاوت تجلیل در گذشتهها و امروز میگوید: «در سابق، در این شب تماماعضای خانواده گِردهم زیر یک لحاف/کمپل جمع میشدند و پدر و مادر هر یک برای کودکان و اعضای فامیل قصههای چون: داستانِرُستم و سهراب، ورقه و گُلشاه، یوسف و زلیخا، شیرین و فرهاد.. قصهآموزنده، نقل میکردند که بهاین شب و شبهای دیگر چِلّه گرمیمیبخشیدند».
وی در ادامه افزود که در این شب، کودکان تیزهوش ترانه میخواندند و در پایان هر مصرع آن، نام پدر و مادرشان را ذکر میکردند؛مانند امشب شب یلداست/ شب یلدای شفیقه و صمد آغاست.
همچنین در دامه افزود: «با آمدن تلویزون، رادیو، سیدی، مبایل و دگر وسایل تکنولوژی جای این افسانهها را گرفته و مردم بیشتر در اینشب و شبهای دیگر با فلم و سریال مصروفاند و کم کم افسانههای شیرین سابق از یاد مردم میروند».
شب یلدا در تخار
شریف الله مبارز، شاعر و فعال فرهنگی، از چگونگی تجلیل شب یلدا در ولایت تخار میگوید: «شب یلدا همه ساله توسط فرهنگیان بهگونه ویژه تجلیل میشود. در این شب شاعران با خوانش اشعار ویژهء شب یلدا و همچنان خوانش دیوان حافظ، مثنوی، دیوان بیدل،گلستان سعدی و سایر شاعران حوزه تمدن پارسی تجلیل میکنند. همچنین، در این شبچلهنشینان به فال حافظ میپردازند. در گذشتهها این شب با آواز و موسیقی گرمتر تجلیل میشد».
او در مورد چگونگی گرامیداشت شب یلدا در بین سایر مردم گفت: « در مهمانخانه ها اکثرن سندلی میگذارند. بزرگان و جوانان درمهمان خانهها کنار هم میآیند با شعر خوانی، قصه گویی و مثنوی خوانی تجلیل میکنند. جوانان با نواختن نی جان تازه به مجلسمیدهند. اهل مجلس را شاد میکنند. در این شب انواع میوهجات را از قبیل سیب، کینو، تربوز، ناک فراهم میکنند و همراه با غذای هایمحلی نوش جان میکنند». وی در مورد غذاهای که در این شب آماده میشوند،گفت: «در این شب مردم بیشتر شوربا، قابلی پلو،مستابه، شیر برنج، دو پیازه، منتو، خانمه، ماشکچری آماده میکنند».
او افزود که در این شب جوانان برای سرگرمی به بازیهای محلی چون کیچکیچ، پاچا دزدک، گنگهکان و… در تخار مرسوم است،میپردازند.
آقای آردش درمورد ناآشنایی مردم از شب یلدا چنین میگوید: «مردم سطح اگاهیشان پایین است و این باعث گردیده است که این رسمتاریخی در بین مردم ناشناس بماند».
شب یلدا در ولایت میدان وردک
در این ولایت مردم، در وسط خانه، صندلی بزرگی را می گذاشتند. بالای صندلی را با لحاف بزرگ، که از رختهای مختلف دوخته شده،پوشانده و زیر آن جمع میشدند.
جای نشستن بزرگان در صدر مجلس بود. انواع خوردنی مانند توت، چهارمغز، سیب، بوسراغ(خجور)و پتری(کلچه خانگی) در میان ظرفهای مخصوص رنگآمیزی شده و نقاشی شدۀ وطنی، تزیین میکردند. اینها را بالای صندلی گذاشته و تمام اعضای خانواده و مهمانهااز آن استفاده می کردند.
شب را با قصههایکه مربوط فرهنگ و تاریخ آریایی و افسانههای مثل دختر پادشاه، دیو وپری، شاهوگدا، شاهنامهخوانی، شعر خوانی ومشاعره صبح مینمودند.
در پایان، بزرگ خانواده برای سلامتی اعضای خانواده، مهمانها و برای تمام اعضای منطقه آرزوی خوشبختی و دعا میکرد که همه دردل آمین می گفتند. رحیمه تیموری میگوید: «چند خانواده در یک خانه زندگی میکردیم. جمعیت زیاد بود و باهم شب یلدا را تجلیلمیکردیم. انواع میوهها بر روی صندلی مانده میشد. عمهی کلانم برای ما افسانههای «دیو و پری»، «رستم و سهراب» «شاه و گدا» و قصههای شاهنامه را نقل میکرد. در اخیر با دعا و آرزوی سلامتی این شب به پایان میرسید.»
سلیمان انصاری همچنان ازتفاوت های گرامی داشت از شبچله در بهسود خبرمی دهد ومی گوید: «مردم ولایت بهسود ازقدیم شبچله رابا دعوت موسفیدان و بزرگان خانوادهها تجلیل میکردند. دراین میان بزرگان به نقل داستان های رستم سهراب، لیلی ومجنون… افسانههای مشهورتاریخی می پرداختند، جوانان وزنان نیز جهت تنوع در محفل به مشاعره، دوبیتی خوانی وحافظ خوانی میپرداختند».
وی افزود که امروزه نیز شبچله با تفاوت اندکی تجلیل می شود؛ یعنی سابق مردم در شبچله گندم بریان و توت را با هم یک جا مخلوطمیکردند؛ اما حالا برای سپری نمودن شب از تخمک، کینو وتربوزاستفاده میکنند.
فاظمه تیموری نیز از تفاوت گرامیداشت این شب چنین میگوید: «در این سالها نیز مردم سرچشمه از این جشن تجلیل میکنند؛ اما باتفاوت اندکی از سالهای قبل. در این سالها از صندلی و لحاف قورمهی خبری نیست؛ زیرا مردم خانههایشان را با تنور گرم میکنند. سفره را با انواع نوشیدنی، میوههای خشک و تازه، آیینه، قرآن، شیرینیباب در میان ظروف ناشکن و چینی تزیین میکنند».
وی در ادامه افزود که مردم بیشتر از میوههای بازاری استفاده میکنند، مانند سیب، انار، تربوز. همچنین ظروف ناشکن، چینی وجایگزین ظروف وطنی شدهاند و افسانههای سابق کمرنگ شده و جای آن را دیدن فلم و موسیقی گرفته است.
شب یلدا در پنجشیر
فردین فرهمند، نویسنده، از تفاوت گرامیداشت شب یلدا از ولایت پنجشیر با سایر ولایات چنین میگوید: «تفاوت شب یلدا در پنجشیرنسبت به سایر نقاط کشور در این است که؛ در پنجشیر فرهنگ شهنامهخوانی، مثنویخوانی، بیدلخوانی و امثال اینها رایج است وهمانطور که در دیگر مناسبتها تعدادی از مردم که بیشتر مردان کهنسال و میانسال، دور هم جمع میشوند و شبنشینی میکنند؛ درشب یلدا نیز چنین مراسمی صورت میگرد؛ یعنی شاعران، نویسندگان و فرهنگیان در این شب کنارهم جمع میشوند و قسمتهاینخست برنامه با شعرهایی شاعران حاضر در جمع، آغاز میگردد. شاعران شعرهایشان را که در درمورد شب یلدا نوشتهاند، رابهخوانش میگیرند؛ بعد از اینکه قسمتی از شب گذشت و نیمههای شب فرا رسید، بخش دوم برنامه را بیشتر یا شهنامهخوانی ویا هممثنویخوانی تشکیل میدهد».
وی افزود: «در این بخش، دو یا سهتن از کسانیکه تسلط کامل به اشعار مثنوی ویا شهنامه داشته، بهخواندن اشعار و تشریح و توضیحآنها به شیوهی خاصِیکه در پنجشیر وجود دارد، میپردازند.»
وی افزود که مردم با فرهنگ و اهل ادب پنجشیر از هرگونه برنامه فرهنگی و ادبی استقبال خاص میکنند.
شب یلدا در غزنی
معصومه مهشید شاعر جوان ولایت غزنی در ارتباط به گرامی داشت ازشبچله در ولایت غزنی به خبرگزاری فرهنگ می گوید: «در ولایتما پدرکلان ها و مادرکلان ها رسم متفاوت داشتند آنها تمام این شب زیر نور چرا می نشستند و به عبادت می پرداختند؛ اما در حالحاضر مردم در این شمع و انار را تزیین می کنند و زیر صندلی فامیل ها دور هم جمع می شوند و برای هم قصه های قدیمی تعریف میکنند همچنان می نوازند و آواز میخوانند».
اومی گوید :« دراین اواخرشاعران و زنان با تزیین انار و شمع دور هم در خانه ها و یا کافه ها جمع می شوند و شعر یلدایی میخوانند وبا موسیقی و داستان ها این شب را شب زنده داری میکنند».
شب یلدا در ولایت غور
رقیه رضایی، محصل، درمورد باورهای مردم نسبت به شب یلدا چنین میگوید: «مردم باور داشتند که اگر این شب را به خوشی و خوبیبگذرد، زمستان نیز به خوبی و خوشی میگذرد».
او درمورد چگونگی گرامیداشت این شب چنین میگوید: «مردم به خانه یکی از بزرگان جمع می شدند و تا دیر وقت شب یا هم تا صبحمینشستند، یک نفر بریان، دیگری توت، کشته و نقل و شیرینی میآوردند. جوانان و نو جوانان با خواندن بعضی ترانه ها یا هم با دمبورهگردهمی را گرم میکردند. بزرگان قصه های قدیمی، دوبیتی های قدیمی می خواندند».
نادر سیرت، نویسنده و فعال فرهنگی، از ولایت غور چنین میگوید: «در مناطق ما زمستانها، مردم شب نشینیهای دگری نیز دارد. شبچله یکی از این شبهاست. در این شب مردم با قصهها و افسانههای چون رستم و سهراب، قصهّهای سلاطین، و… شب را به سر میرسانند که تبرجن از جملهی قصهی مشهور این ولایت است. کسانیکه قصه میگویند در صدر مجلس مینشینند».
وی افزود در این شب غذاها و خوردنیهای چون: حلوای سرخ، حلوای سفید، بسراغ(خجور)، بریان و… از خانههای اطراف آوردهمیشوند.
شب یلدا در بلخ
تقی واحدی استاد دانشگاه، از انواع تجلیل شب یلدا در ولایت بلخ میگوید: « در این اواخر شب یلدا در بلخ سه نوع تجلیل میشود:
۱. همنشینی حلقههای دوستانه. در این نوع، جوانان همطبع که گروه دوستی ایجاد کرده اند معمولا به بهانه گرامیداشت از شبچله،گردهم می آیند و ضمن صرف غذای شب، و خوردن انار و تربوز، بازی های با مضمون برد و باخت راه می اندازند.
۲. همنشینیهای خانوادگی. در این نوع، معمولا اعضای خانواده که شامل پدر کلان و مادرکلان و نواسه ها و حتی اعضای دورترخانواده می شود، گردهم می آیند و ضمن خوردن انار و تربوز به قصه و خنده و قرائت شعر و گاهی به اصطلاح شعرجنگی می پردازند.
۳. همنشینی فرهنگی. در این نوع، انجمن ها فرهنگی و ادبی دایر می شوند و در آن، ضمن سخنرانی های کوتاه راجع به گذشته محافلچله نشینی، شعر خوانده شده و موسیقی اجرا می گردد».
وی افزود که در حکومت قبلی ازطرف وزارت اطلاعات و فرهنگ نیز برنامههای در این مورد گرفته میشد.
شب یلدا در جوزجان
شهرالله بلال، محصل و فعال فرهنگی، درمورد نام یلدا از ولایت جوز چنین میگوید: « در دهاتهای شمال افغانستان مردم شب یلدا رابنام چله یاد میکنند و تاکنون بعضیها با نام یلدا ناآشنا هستند. هنور والدین من شب یلدا را بنام شبچله یاد میکنند».
وی درمورد چگونگی گرامیداشت این شب چنین میگوید: «در سابق خانوادهها یک نفر قصهگو را دعوت مینمودند و وی تا صبح برایحاضرین در خانه، قصه تعریف مینمود. همچنین در این شب مردم خاطراتشان را نیز تعریف مینمودند». وی افزود که اکنون با آمدنتلویزیون مردم بهجایی قصهگویی، بیشتر فلم میبینند.
شب یلدا در ولایت بدخشان، کابل، غور، هرات و پروان
شب یلدا در این ولایات نیز مانند سایر ولایات تجلیل میشود. خانوادهها سفرهء شان را با میوههای گوناگون تزیین میکنند. در اینولایات نیز مردم شب را با مثوی، فال حافظ، قصهگویی، و فالگیری شبچله را صبح میکنند.
ثاقب آزاد، شاعر، از ولایت غور در مورد شب یلدا چنین میگوید: «در سالهای اخیر ما جمعی از فرهنگیان و ادبیان تلاش میکردیم تاشب یلدا را بشتر ترویج دهیم. به همینخاطر برنامهی که میگرفتیم به شکل سنتی بود و با شعرخوانی و موسیقی تجلیل میکردیم».
سید آصف از ولایت پروان در مورد تغییر گرامیداشت از شبچله میگوید: «در گذشتهها مردم دور بزرگ خانواده جمع میشدند و بهقصههای او گوش میدادند؛ اما اکنون با آمدن انترنت خانودهها از جاهای دور باهم یکجا این شب را تجلیل میکنند».
خبرنگار فرهنگستان از کابل
سمیع صدیقی
