اسماعیلیان در خراسان، در کنار پخش و نشر باورهای مذهبی شان در مسیرِ تاریخ، نقشِ بارزی در رشد و گسترشِ زبانِ پارسیِ دری در خراسان داشته‌اند؛ چنان‌چه در هنگامِ خلافت “عبدالله مهدی” (۲۹۷ هجری-قمری) داعیانِ دانش‌مندِ اسماعیلی، رساله‌های بسیاری در شرح و آرای اسماعیلیه و باورهای عرفانی نوشتند. ( ندا امین، سیر تحوّلِ نثر پارسی، اهمیّت و نقشِ اسماعیلیان در تاریخ تحولِ نثرِ پارسی، بخشِ دوم.)
بیش‌ترین آرای فلسفی، کلامی، ادبی، منطقی و تفسیرها و تاویل‌های قرآنی در همین دوره و دوره‌های پس از آن نگارش یافت، صدها کتاب‌خانه و کانون‌های دانش‌پژوهی ایجاد شد.
جُستارهای علمی و مناظره‌های علمی در خراسان، با روی‌کردِ نمادین و پنهانی راه‌اندازی شد.
در زمان خلافت مهدی، داعیانی به شهرهای کلانِ خراسان سرازیر شدند و یکی از ویژه‌گی‌های این داعیان، افزون بر داشتنِ دانش‌ِ مذهبی و تالیف کتاب‌هایی به‌زبان عربی، احاطه و تسلطِ آنان بر فلسفه، علوم کلامی، الاهیات و ادبیّات بود.
نخست فعالیتِ این داعیان از شهرهای ری و نیشابور آغاز شد و سپس به حوزه‌های دیگر خراسان گسترش یافت.
یکی از این داعیانِ آگاه و دانش‌مند ابو عبدالله شعرانی بود که چهره‌های مهمی چون ابو یعقوب سگ‌زی را در ری آموزش داد.
دیگری از این داعیان که در رشد و گسترش زبانِ پارسیِ دری نقش شُکوه‌مند دارد، “ابو یعقوب سجستانی” صاحب “کشف‌المحجوب” است. (و این جدا از کتابِ کشف‌المحجوبِ محمد علی هُجویری جلابی غزنوی که در باره‌ی عرفان و تصوفِ اسلامی نوشته شده، میباشد.)
کشف‌المحجوب کتابی‌ست در بیان‌ِ نگره‌های باطنی اندیشه‌های اسماعیلی که با نثرِ قشنگ، جذابِ؛ اما نمادین در پارسی نگارش یافته‌است.
محمد بن احمد نسفی و ابو حاتم رازی از دیگر دانش‌مندانِ اسماعیلی اند که بیش‌تر رسایل شان را به‌زبانِ پارسی نوشته‌اند. (دکتر فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه)
زنده‌یاد استاد بدیع‌الزمان فروزان‌فر در باره‌ی نقش دانش‌مندانِ اسماعیلی در توسعه‌ی زبان پارسی می‌نویسد:
“چیزی که در طریقه‌ی اسماعیلیه مورد توجه است، آن‌که به‌زبانِ فارسی همت بسیار داده‌اند، چنان‌که غالب کُتبِ ایشان به‌زبان فارسی تالیف شده‌است.”
با یک نگاهِ شتابنده می‌توان گفت که حسنِ صباح داعی بزرگِ اسماعیلی کیا بزرگ امید و عبدالملک بن عطاش بیش‌تر آثارِ شان را در زمینه‌ی کلام، فلسفه و نجوم به‌زبان پارسی نوشته‌اند. (دکتر فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه)
نزاری قهستانی، ابو یعقوبِ سجستانی، حمیدالدین کرمانی، خواجه نصیرِ توسی، ناصر خسرو بلخی و … نیز از اندیش‌مندان اسماعیلیه‌ی نزاری بودند که به‌زبانِ پارسی آثار شان را نوشته‌اند.
در این نگاه اجمالی و با توجه به یافته‌های ما از کتاب‌هایی که این داعیانِ دانش‌مند و شاعران و نویسنده‌گان اسماعیلی از خود به‌یادگار گذاشته‌اند، به‌روشنی دریافت می‌شود که بخشِ مهم آثاری که در رشد و گسترشِ زبانِ پارسیِ دری نوشته شده، در خراسان نگارش یافته و از این‌رو پارسی‌زبانان، وام‌دار دانش‌مندان و داعیانِ اسماعیلی هستند.
جاوید فرهاد
