کابل/۱۱دلو/فرهنگستان
گنجینه‌ای که بیش از دو هزار سال قدمت دارد، چهار دهه قبل در شمال افغانستان توسط باستان شناس روسی کشف شد.
گنجینه باختر از زمان کشف تاکنون روزهای پر خطری را سپری کرده است. در روزهای پائیزی سال ۱۳۵۷ که این مجموعه توسط گروهی از باستان‌شناسان افغانستان و روس تحت سرپرستی باستان‌شناس معروف روس ویکتور ایوانویچ سیریانیدی در منطقه طلا تپه ولایت جوزجان در شمال افغانستان کشف شد، افغانستان کودتای را پشت سرگذاشته و هنوز به آرامش کامل نرسیده بود.
وقتی این آثار به کابل منتقل شد، نیز چند سال بعد از آن نیروهای شوروی از افغانستان خارج و کابل، پایتخت و محل نگهداری این آثار شاهد درگیری خونین میان طرف‌های درگیر بود.
سرنوشت این آثار سالها نقل مجلس بود. حکایت‌های زیادی از نحوه نگهداری و اینکه این آثار تاریخی چطور دست نخورده باقی ماند، وجود دارد.
سوال این است که گنجینه باختر در این سالها کجا بود؟
گنجینه باختر بعد از انتقال از شمال افغانستان در موزه ملی افغانستان در منطقه دارلامان در غرب کابل نگهداری می‌شد. با سقوط حکومت چپ‌گرا این منطقه خط مقدم جنگ میان گروهای مختلف مجاهدین شد ولی چه شد که گنجینه طلای باختر مصون ماند.
عمرا خان مسعودی، رئیس پیشین موزه ملی افغانستان درباره سرنوشت آن‌روزهای گنجینه باختر می‌گوید که در سال ۱۳۶۷ نیروهای شوروی از افغانستان خارج شدند. در سال ۱۳۶۸ کارمندان و انور کتوازی، رئیس آن زمان موزه ملی افغانستان نگران بودند که با خروج نیروهای شوروی اگر خلاء قدرت در کشور پیش بیاید، چه بر سر آثار باستانی افغانستان خواهد آمد.
به گفته آقای مسعودی رهبری موزه ملی افغانستان به این فکر شدند که شماری از آثار موزه ملی افغانستان را به یک مکان امن منتقل کنند. موضوع با بشیر رویگر، وزیر وقت اطلاعات و فرهنگ افغانستان در میان گذاشته شد.
به گفته او، وزیر اطلاعات و فرهنگ موضوع را با نجیب‌الله، رئیس جمهوری وقت مطرح کرد و او نیز به انتقال آن از موزه موافقت کرد. با موافقت رئیس جمهور، هیأت رهبری موزه ملی افغانستان به دنبال جستجوی مکان امن بودند که بانک مرکزی به عنوان یکی از گزینه ها مطرح می‌شود.
او می‌گوید “در آن زمان به ذهنم رسید که بانک مرکزی” می‌تواند محل خوب باشد. نجیب الله دو اتاق کوچک را در بانک مرکزی در اختیار کارمندان موزه ملی گذاشت. آثار طلای باختر، آی خانم، مندیگگ، بامیان ، بگرام و… در سال ۱۳۶۸ به بانک مرکزی منتقل شدند.
آقای مسعودی می‌گوید که حکومت نجیب بعد از خروج نیروهای شوروی سه سال دوام یافت. در آن زمان نیز شایعات زیادی درباره گنجینه باختر مطرح شد. از انتقال آن به شوروی سابق گرفته تا داستان ذوب شدن آن دهن به دهن می‌شد.
با ادامه جنگ‌های میان گروه‌های مجاهدین موزه ملی افغانستان تخریب و آثارش به غارت رفت. اما ۳۰ هزار قطعه آثار طلایی به شمول گنجینه باختر و هشت هزار آثار غیرطلایی مصون ماندند. طلای باختر در بانک مرکز و هشت هزار اثر دیگر در ساختمان وزارت اطلاعات فرهنگ جا داده شد.
از انتقال طلای باختر به بانک مرکزی، شماری محدودی از کارمندان موزه ملی و تعداد انگشت شمار از کارمندان ارشد وزارت اطلاعات و فرهنگ و بانک مرکزی خبرداشتند.
دست اندرکاران موزه ملی افغانستان بصورت مخفیانه این آثار را دسته‌بندی و در صندق‌های سربسته به دو اتاق بانک مرکزی منتقل کردند. خود آنان نیز سالها دندان روی جگر گذاشتند و به هیج کسی درباره این آثار سخن نگفتند. حتی به سایر کارمندان ارگ و بانک مرکزی هم گفته نشده بود که در صندوق‌ها چه چیزی پنهان شده است.
هیات رهبری موزه کابل نیز دسترسی منظم به آثار و بانک مرکزی، محل نگهداری این آثار بعد از انتقال آنها نداشتند. کلیدهای صندوق به گفته آقای مسعودی “بدست حاجی ظاهر، خزانه‌دار پنجشیری بانک بود”. هیأت رهبری موزه نیز خود مترصد اوضاع بودند که چه بر سرآثار خواهد آمد.
به گفته آقای مسعودی بازار جنگ سرد نیز در آن زمان داغ بود و غارت‌گران نیز در پی‌دست یابی به آثار طلاتپه و پیدا کردن سرنخی برای محل نگهداری آثار بودند. به گفته او رسانه‌های غربی و عربی از تاراج این آثار می‌نوشتند و در نهایت در سال ۱۹۹۱در زمان ریاست جمهوری نجیب‌الله، برای جواب به این روزنامه‌ها تعداد اندکی از این آثار بدون ذکر محل نگهداری، یک روزه در کوتی باغچه ارگ به نمایش گذاشته شد.
به گفته او هیأت رهبری موزه ملی کابل دوبار دیگر نیز به دیدار این آثار رفتند. در دوران حاکمیت برهان‌الدین ربانی در اواخر سال ۱۹۹۲ و بار دیگر در دوران حاکمیت طالبان در سال ۱۹۹۸. آقای مسعودی می‌گوید که هیأت مرکب از ریاست جمهوری، اطلاعات و فرهنگ و شماری از نهادهای دیگر تشکیل شد ولی “ما در هر دو مرحله بدون نام بردن از گنجینه طلا تپه در پیشنهاد خود نوشته بودیم که یک تعداد آثار موزیم ملی در بانک مرکزی وجود دارد و از نظر اقیلمی و تخنیکی (فنی) نیاز داریم که بررسی کنیم که این آثار در چه وضعیت قرار دارد.”
او می‌گوید که در زمان نجیب‌الله که آثار را به بانک بردیم، پول فیزیکی در بانک بود ولی در دو مرحله دیگر پولی در بانک نگهداری نمی‌شد و همین موضوع هم باعث شده بود که بانک زیاد مورد توجه قرار نگیرد.
او گفت: « وقتی هر دوبار رفته صندوق‌ها دست نخورده باقی مانده بود و بعد از حصول اطمینان دوباره هیات برگشته بود. ولی اعضای هیأت سالها در این باره سکوت کردند. حتی بعد از سقوط طالبان و ایجاد حکومت موقت و انتقالی کسی سخن نگفته بود. تا اینکه در سال ۲۰۰۳ این موضوع به حامدکرزی، رئیس جمهوری پیشین افغانستان اطلاع داده شد و بعد این گنج پنهان رونمایی شد.»
گنجینه باختر متشکل از بیست هزار قطعه اثر تاریخی ازجمله سکه، مجسمه‌های حیوانات افسانه‌ای، عاج فیل، تندیس‌های خدایان و شمشیر است.
اکنون گنجینه باختر در بانک مرکزی افغانستان نگهداری می‌شود و پس از نشر گزارش‌های سیگار در باره قاچاق ارز و طلا، احتمال سرقت آن هشدارهایی پخش شده و نمایندگان مجلس خواهان انتقال آن به مکانی امن در خارج از افغانستان شده اند.
خبرنگار فرهنگستان از کابل
سمیع صدیقی
