سرزمین کتابهای غریب و مؤلفهای غریبتر
به بهانهی روز جهانی کتاب و حق مؤلف
همگام با فرا رسیدن روز جهانی کتاب و حق مؤلف (۲۳ آپریل)، کتابفروشان کابل میگویند که فعالیتهای وابسته به کتاب و مؤلف، شکستخوردهتر از هر زمانی است. آنها میگویند افغانستان، با غربت کتاب و حق مؤلف مواجه است.
طارق قاسمی، مسئول فروش انتشارات دانشگاه است. به گفتهی طارق، اکثریت کتابهایی که در افغانستان چاپ میشود، بازده صنعت «کاپی- پست» است و صاحبان این کتابها منابع اصلی را حتا به عنوان منبع یادآوری نمیکنند. به گفتهی طارق کتابها در افغانستان در غربت و بیپناهی به دست «دزدان مدرن» دریده میشود.
غربت کتاب در سرزمینی چون افغانستان، در قالبهای دیگر نیز عینیت مییابد. زمانی که بیشتر مشتریان کتاب را دانشجویانی تشکیل میدهند که مجبور به خرید کتاب اند، کتابهای غیر درسی، همچون مادر پیری که قرار است فرزندش از سفر بازگردد، در انتظار خواننده است و اما خوانندهای وجود ندارد که بابت خریدنش هزینه کند.
در یک گوشهی نمایشگاه انتشارات عرفان که تا دو- سه سال پیش، وسیعترین نمایشگاه دایمی کتاب در کابل بود مینشینم و متقاضیان کتاب را زیر نظر میگیرم. در بیشتر از یک ساعت، همهی کسانی که برای خریدن کتاب مراجعه میکنند، دانشجویان دورهی لیسانس و ماستری در دانشگاههای خصوصی اند. یعنی در یک ساعت حتا یک نفر هم برای خریدن کتاب از روی عشق و علاقه نمیآید. تمام مراجعهکنندهگان کسانی اند که که برای خریدن کتاب از سوی دانشگاه مجبور شدهاند.
درصدی سواد نیز در افغانستان نیز بسیار پایین است. بر اساس آمارها حدود ۶۰ درصد از باشندهگان کشور بیسواد هستند. هرچند حکومت برنامههای زیادی را در این راستا روی دست گرفته، اما به نظر میرسد که این تلاشها کافی نبوده است.
از سویی هم حسن شریعتی، مسئول انتشارات عرفان در کابل، رقابت بین ناشران در بازار کتاب را «ناجوانمردانه» توصیف میکند و میگوید گاهی نویسندهها هم این «رقابت ناجوانمردانه» را شدت میبخشند. آقای شریعتی رقابت ناجوانمردانه را دو گونه تعریف میکند: «در دانشگاههای افغانستان بیشتر کتابهای ایرانی و یا ترجمهی ایران تدریس میشود و ما یکی از واردکنندهگان همیشهگی کتاب از ایران بودهایم، اما کتابفروشیهای دیگر با خریدن یک جلد از هر کتاب درسی، کاپیکردن آن در کابل و عرضهی آن برای دانشجویان، تمام قوانین را دور زدهاند. از سوی دیگر شماری از نویسندهها در قرارداد با ناشران پیمانشکنی میکنند و اگر ناشری درصدی بیشتری برای حق مؤلف پیشنهاد کند، نویسنده بدون فسخ قرارداد با ناشر اولی، با ناشر دومی برای چاپ کتابش قرارداد میکند.»
مسئول انتشارات عرفان میگوید آنها به نویسنده حق میدهند که برای کتابش مبلغی را به عنوان «حق مؤلف» به دست بیاورد. او فقط انتظار دارد که نویسنده قراردادش را با ناشر اول فسخ کند تا به قول خودش «اخلاق چالاکی و کتاب دزدی» از بین ناشران و کتابفروشان رخت برچیند.
این وسط دانشجویان هم دنبال کتابی با بهای کمتر اند. نجلا، دانشجوی دروهی ماستری است و در صورتی که «کاپی» کتاب وجود داشته باشد، سعی میکند نسخهی کاپی را بخرد. او میگوید بیشترین مضمونهایشان کتاب ایرانی و یا ترجمهی ایران است و قیمت کتابهای چاپ ایران خیلی بالاست. بالا بودن قیمت کتابهای چاپ ایران را آقای شریعتی هم تأیید میکند. آقای شریعتی میگوید ناچاری دانشجویان قابل درک است.
در جهان قانونی برای حق مؤلف وجود دارد. در اکثر کشورهای جهان ناشر تلاش میکند با نویسنده رابطهی نیک داشته باشد، اما در افغانستان هیچ چارچوب و قاعدهی مشخصی برای «میزان حق مؤلف» وجود ندارد. میزان حق مولف را موضوع کتاب مشخص میکند.
قانون کاپی رایت افغانستان هم که از سوی وزارتهای تجارت و صنایع و اطلاعات و فرهنگ افغانستان تعدیل و تصویب شده، هیچگاهی عملی نمیشود.
بر بنیاد گفتههای جواد عظیمی، مسئول فروشگاه انتشارات امیری در پلسرخ، اگر کتاب درسی باشد، نویسنده بر اساس قیمت درج شده بر جلد کتاب، تا ۲۵ درصد میتواند سهم ببرد. اگر رمان باشد این سهم تا ۱۰ درصد و کمتر است، اما اگر شعر و داستان کوتاه باشد، نویسنده فقط چند جلد از کتابش را میگیرد تا به دوستانش هدیه کند. او افزود: «حق مؤلف قانون مشخص ندارد و سهم نویسنده متکی به نوعیت قرارداد است.»
ناشران و کتابفروشان در افغانستان در حالی فعالیت میکنند که انتظار حمایت قابل توجه از سوی حکومت و مجریان قانون را ندارند. مسئولان اغلب انتشاراتها از اینکه تخطیهای انتشاراتی از سوی حکومت جدی پیگیری نمیشود، شاکی اند و اما آقای اجمل عازم، مسئول انتشارات عازم از رونمایی جدیت در خصوص قانون «کاپی رایت» خرسند است.
آقای عازم با اشاره به نشر غیرقانونی نسخهی پیدیاف کتاب «سیاست افغانستان؛ روایتی از درون» میگوید وزارت اطلاعات و فرهنگ، ادارهی دادستانی کل و وزارت مخابرات کارهای خوبی را انجام دادهاند و موضوع نشر غیرقانونی پیدیاف کتاب «سیاست افغانستان؛ روایتی از درون» به دادستانی کل رسیده است.
بر مبنای سخنان آقای عازم، وزارت اطلاعات و فرهنگ طبق تعهداتش، روی قوانین کار کرده و به صورت مشخص گفته است که افراد متخلف قانون کاپی رایت باید به دادستانی معرفی شوند.
قانون «کاپی رایت» نیز مانند هر قانون دیگر نیازمند ضمانت اجرایی قدرتمند و بستر مناسب برای نهادینه شدن و جا افتادن است، اما این قانون در افغانستان نه تنها از ضمانت اجرایی قوی برخوردار نیست، که هنوز بستری برای نهادینه شدن آن در افغانستان نیز شکل نگرفته و فرهنگ رعایت این قانون در کشور جا نیفتاده است.
غلام حیدر علامه، استاد دانشگاه و نویسنده در این مورد میگوید اینکه مردم افغانستان قانونی به نام کاپی رایت دارد، در نفس خود با ارزش است؛ چون این قانون حق نویسنده و ناشر را به رسمیت شناخته و به آن توجه و تأکید کرده است. اما با تأسف باید گفت که ضمانت اجرایی آن به صورت مشخص بیان نشده است.
به باور آقای علامه کسانی هستند که به حقوق ناشران و نویسندهها تعرض و قانون کاپی رایت را نقض میکنند، اما دیده میشود که این قانون مجازاتهای مؤثر، کافی و متناسب در نظر نگرفته است. او افزود: «از این نظر، این قانون ضعف دارد.»
آقای علامه یادآور شد که حقوق ناشر و نویسنده در خود کشور هم تثبیت نشده است، نهادهای عدلی و قضایی باید در این مورد توجه کنند و ناقضان این حقوق را تحت پیگرد قرار دهند تا این قانون به عنوان یک فرهنگ در جامعه جا باز کند و از حقوق معنوی نویسنده و ناشر حمایت و پاسداری شود.
وزارت اطلاعات و فرهنگ هم نیاز تعدیل قانون کاپی رایت را تأیید میکند و با اشاره به جنجالهایی که در مورد نسخهبرداریهای غیرقانونی اتفاق افتاده است، از بازنگری این قانون در آیندهی نزدیک سخن میگوید.
جعفر راستین، مشاور وزارت اطلاعات و فرهنگ در این مورد میگوید که بعد از مقررهی طرز تأسیس رسانههای همهگانی، قوانین رسانههای همهگانی و حق دسترسی به اطلاعات، اولین قانون که تعدیل آن در دستور کار قرار دارد، قانون کاپی رایت است.
به گفتهی آقای راستین علاوه از این که ضمانت اجرایی در نسخهی تعدیلشدهی این قانون در نظر گرفته خواهد شد، در حال حاضر وزارت اطلاعات و فرهنگ در قالب تفاهمنامهها و به صورت ضمنی همکاری نهادهای عدلی و قضایی و وزارت داخله را با خود دارد و در صورتی که موارد وجههی قضایی به خود میگیرد، این موارد را به نهادهای عدلی و قضایی راجع میکند.
نظر به سخنان مشاور وزارت اطلاعات و فرهنگ تا بازنگری و تعدیل قانون کاپی رایت در کشور، راه درازی در پیش است. تا اینکه بستری برای نهادینهشدن فرهنگ رعایت این قانون، به هدف تقویت جنبههای ضمانت اجرایی آن، هموار میشود، آشفته بازار تعرض بر حقوق ناشر و نویسنده ادامه خواهد داشت.
نویسنده :فاطمه فرامرز
سه شنبه، ۴ ثور ۱۳۹۷
منبع : هشت صبح